कहलिएको पाङको ज्योतिष विद्या पुस्तान्तरणमा समस्या

‘मेरो छोरीको अस्ट्रेलियाको भिसा लाग्न के गर्ला गुरु?’, पोखराबाट छोरीसहित आएकी शर्मिला गुरुङले छेउमै रहेकी छोरीतर्फ हेर्दै थप सोधिन्, ‘विवाह कुन उमेरमा गर्दा राम्रो होला, भनिदिनु है गुरु।’

पाङको ज्योतिष विद्यालाई लिएर एउटा भनाइ प्रचलित छ, ‘न्याय हराए गोर्खा जानू, ज्योतिष विद्याका लागि पाङ जानू।’

आफ्नो र परिवारको भविष्य जान्न पोखराबाट पाङ आइपुगेकी गुरुङजस्तै धेरैले चिना चिर्कटो हातमा समातेर आफ्नो पालो कुरेर बसिरहेकी थिइन्। 

‘तपाईको तीन भाइ छोरा रैछन्, दुईवटा चाहिँ विदेश गएको देखाउँछ, एउटा कान्छोचाहिँ नेपालमै व्यापार केही गरेर बसेको भन्ने देखिन्छ’, चिना देखाएर छोराको भविष्य थाहा पाउन स्याङ्जाबाट आएकी एक महिलातर्फ हेर्दै ज्योतिषी खगराज रिजालले भने, ‘कान्छाले विदेश जान धेरै मेहनत पनि गरेको देखिन्छ, अझै दुई सालजति विदेशको योग देखिएन।’ 

आफ्नो र परिवारको भविष्यबारेमा ज्योतिष खगराजले भनेका धेरै कुरा मिलेपछि उहाँहरु दङ्ग देखिनुहुन्थ्यो। ८२ वर्षका रिजाल नाम चलेको ज्योतिषका रुपमा चिनिनछन्। अहिले पनि उनकामा भविष्यबारे जान्न कुश्मा, बागलुङ, म्याग्दी, कास्की, स्याङ्जा, काठमाडौँलगायतका सहरबाट मान्छे आउने गर्छन्। 

एक समय पाङ ज्योतिष विद्याका लागि प्रख्यात् थियो। भूत, भविष्य र वर्तमान बताउनसक्ने भएको हुँदा यहाँका ज्योतिषीको महिमाबारे दरबार पनि जानकार थियो। ज्योतिषी खगराजका छोरा रमाकान्तका अनुसार बाजेले दरबारको भविष्यवाणी मिलाएबापत उनलाई श्री ३ मोहनशमशेरले चितवनको देवनगरमा २५ बिघा जमिन बिर्ता दिएका थिए। 

‘श्री ३ मोहन शमशेरकी श्रीमती सिकिस्त बिरामी परेपछि विदेश उपचार गर्न लैजाने भन्ने भएछ र त्यसभन्दाअघि चाहिँ ज्योतिषबाट ग्रहगोचर जान्ने मोहन शमशेरको चाहना भएछ’, उनले भने, ‘रमाकान्त हजुरबुवाले ग्रहगोचर हेर्दा बाँच्ने कुनै सम्भावना देख्नुभएन छ। सिधै बाँच्नुहुन्न भन्न अप्ठ्यारो पर्ने भएकाले उहाँले १५ दिनसम्म महाअनिष्ट भएको हुँदा विदेश लैजान हुँदैन भन्नु भएछ, नभन्दै मोहन शमशेरकी श्रीमतीको १५औँ दिनमा मृत्यु भएछ।’ 

पाङलाई ज्योतिष विद्याको राजधानीका रुपमा पनि अर्थ्याउने गरिन्छ। ज्योतिष अध्ययनका लागि देशभरका विद्यार्थी यहाँ आइपुग्ने गर्थे। बिहान-बेलुका पाङको कुनाचौरमा बसेर ज्योतिष पढ्दा छिमेकी जिल्ला बागलुङसम्म पनि आवाज गुञ्जयमान हुने गरेको कुरा शास्त्री दोणराज उपाध्यायले बताए।

‘नेपालदेखि मात्र नभएर भारतबाट पनि विद्यार्थी आइपुग्थे’, ७४ वर्ष पुगेका उपाध्यायले भने, ‘हामी तीन/चार सय जनाले एकैपटक पढ्दा पहरो नै घनकिन्थ्यो, गुञ्जयमान हुन्थ्यो। तर आज सुनसान र शून्यता छ। ऐतिहासिक पृष्ठभूमि नबुझ्दा ज्योतिष विद्या लोप हुने खतरामा पुगेको छ।’ 

संस्कृतमा शास्त्री गरेका उपाध्यायले राज्य नै संस्कृत शिक्षाप्रति उदासीन भइदिँदा परम्परादेखि चलिआएको धर्म, संस्कृति र भाषा लोप हुने खतरामा रहेको बताए।

‘सस्कृत भाषाको उद्गमस्थल भएर पनि संस्कृत लोप भएको छ’, उपाध्यायले भने, ‘पश्चिमा देशको देखिसिकी र आधुनिक शिक्षाका नाममा मातृभाषालाई अपमान गर्ने काम भएको छ, जसका कारण ज्योतिष र संस्कृत भाषा पढ्ने विद्यार्थी पाउन मुस्किल बनेको छ।’ 

पाङका अग्रज उमानन्द रिजालले १३ सय वर्षअघिदेखि नै पाङमा चिना, चिर्कटो, हस्तलेखा, आखतलगायत हेर्ने, हेराउने काम सुरु भएको बताए।

‘पाङका शोभाखर रिजालले १३ सय वर्षअघि लेखेको हस्तलिखित किताबमा आफूले अवन्ती (भारतको उज्जैन) देशमा पढेको भनी उल्लेख गर्नुभएको छ’, उनले भने, ‘त्यो हस्तलिखित पहिले मैसँग सुरक्षित थियो, पछि काठमाडौँमा ज्योतिष सम्मेलनका बेला तेजनाथ रिजालले मबाट लिएर जानुभएको हो।’

उनका अनुसार आफूसँग भएको हस्तलिखित प्रमाणलाई जित्नसक्ने प्रमाण कहीँकतैका ज्योतिषले देखाउन सकेका थिएनन्। 

पाका ज्योतिष खगराजले भविष्य मार्गदर्शन गर्ने मात्र होइन ज्योतिष विद्या पढाउने कामसमेत गर्थे। उनले नेपालदेखि भारतसम्म पुगेर ज्योतिष ज्ञान बाँड्ने गर्थे।

‘व्यक्तिका घरमा विद्यार्थी नअटाएर खेतमा, चौरमा बसेर पनि पढ्थे’, ६० वर्ष अघिको कुरा स्मरण गर्दै ज्योतिषी रिजालले भने, ‘पूर्व दिङ्लादेखि पश्चिम दाङसम्मका विद्यार्थी पाङ आइपुग्थे।’

अहिलेका केही ज्योतिषीले भविष्य मार्गदर्शन गर्ने यो विद्यालाई मागीखाने भाँडो बनाएकोप्रति ज्योतिष रिजालको आक्रोश छ।

‘ल्यापटप बोकेर गल्लीमा बस्ने नाङ्ले ज्योतिषीले ज्योतिष विद्यालाई नै विकृत बनाएका छन्’, उनले भने, ‘लगन, ग्रह, कुण्डलीका बारेमा पढेर ऋषिमतको अनुसार फलादेश गर्नुपर्छ।’

रिजालले १६ वर्षबाट नै मानिसको भविष्य बताउन सुरु गरेका थिए। पुर्खादेखि ज्योतिषी पेसा पुस्तान्तरण हुँदै उनीसम्म आइपुग्दा बाइसौँ पुस्ता भएको छ।

‘मेरो छोरामा आएर ज्योतिष कर्म टुङ्गिने भयो’, उनले चिन्ता मान्दै भने, ‘गाउँमा एउटा गुरुकूल स्थापना गर्न पाए हुन्थ्यो, म उमेरले बूढो पनि भएँ, जाँदै गर्दा मसँग भएको ज्ञान सबैमाझ बाँड्न पाए हुन्थ्यो।’

उनका छोरा रामप्रसाद रिजालचाहिँ शिक्षण पेसामा छन्। 

यो विद्यामा पारङ्गत धेरै ज्योतिष बसाइँसराइ गरी अन्यत्र गइसकेका छन्। गाउँमा रहेका पनि बुढ्यौलीसँगै कमजोर बन्दै गएका छन्। युवापुस्तामा यस पेसालाई लिएर खासै चासो र चिन्ता पाइँदैन। उनीहरुका सन्तान पनि विभिन्न पेसा र व्यवसाय गर्छन्। ज्योतिषी रिजालका शिक्षक छोरा रामप्रसादले आफूले बाउबाजेको परम्परालाई जोगाउन नसकेकामा दुःखी छन्।

‘साथीभाइको सङ्गतका कारण आधुनिक शिक्षातर्फ आकर्षित भएछु’, उनले भने, ‘परम्परागत सम्पत्तिबाट टाढा हुँदै गएको कुरा पछि थहा पाएँ। यसलाई निरन्तरता दिन नसकेकामा पीडा हुने गरेको छ’, उनले ग्रहले पार्ने प्रभावका आधारमा मान्छेको भविष्यलाई मार्गदर्शन गर्ने पवित्र कार्यमा आफू संलग्न हुन नसेके पनि छोरालाई चाहिँ ज्योतिष अध्ययन गराएको बताए।

‘मेरो छोराले बहुमुखी बन्नुपर्छ भनेर बीबीएस सकेर ज्योतिष विद्या पनि अध्ययन गरेको छ’, उनले भने, ‘छोराले ज्योतिष परम्परालाई निरन्तरता दिन्छ भन्नेमा विश्वस्त छु।’